Mokums

Broodje Halfom, zo Amsterdams als wat

Een typisch broodje dat veel in Amsterdam gegeten wordt is een broodje halfom. Kom je bij Van Dobben dan zit er steevast iemand aan de 'halfom'. Tegenwoordig is dat misschien iets uit de mode geraakt maar een broodje halfom is nog altijd 'begrepen' in de Amsterdamse koffiehuizen.

Beleg
Het kenmerk van een broodje halfom is dat er pekelvlees en gekookte lever (al dan niet met spekkies) aan te pas komt. Tweede wat direct opvalt is: VEEL. Er gaan twee plakken pekelvlees en vier plakken lever tussen het broodje. Zeg maar, een 'maaltijdbroodje' dus.

Waar de term 'halfom' vandaan komt was mij niet bekend, maar Fred de Haan wist het:
Hallo daar,
Broodje halfom is van het broodje half-om-half, d.w.z. half om half belegd met 2 soorten vlees.
Half-om-half werd later Halfom, omdat dat makkelijker "bekte".
Hopelijk heb ik jullie geholpen; graag gedaan. De mazzelssss.
M. vr. gr.
Fred

Dank Fred! Soms lijkt alles zo simpel.

Maar actie vraagt om een reactie. Ik was bij Van Dobben (link) en weet dus dankzij Fred wat 'halfom' betekent, maar nog niet waar de combinatie pekelvlees/ lever vandaan komt. Bij Van Dobben dacht ik het antwoord wel te zullen vinden.
Volgens de 'Van Dobben crew' is het een typisch Joods broodje, maar toen dacht ik, eten Joden wel varkensvlees, en hoe zit dat met lever, dat is toch orgaanvlees, wat ook niet door Joden gegeten wordt? We kwamen hier niet uit, toch kwam ik iets verder, het zou dus Joods zijn en de combinatie was simpel, net als dat patat en mayonaise bij elkaar passen, maar patat met mosterd niet. Lever en pekelvlees samen op een broodje is gewoon een lekkere combi.
Je eet tenslotte ook geen salami met leverworst op één broodje, hoewel, in Amsterdam zal er vast wel weer een gek te vinden zijn die dat al jaaaaaaaaaaren als favoriete broodje heeft.

Maar is het nu werkelijk een Joods broodje?
Ja, halfom is Joods. Maar het is een heel verhaal. Joden eten geen varkensvlees dus zowel de lever als de pekelvlees van een broodje halfom zijn afkomstig van de koe, nooit van een varken. Maar Joden zouden ook geen orgaanvlees eten omdat dat onrein is. En daar zijn twee lezingen over.
De gematigder Joden eten wel orgaanvlees, mits dit op Joods traditionele wijze (ORT, hierover straks meer) is klaargemaakt. Orthodoxe Joden eten geen orgaanvlees. Het zijn dus vaak de Joods-liberalen of de Joods-Christenen die wel orgaanvlees eten.

Maar er is nog wat...

Broodje halfom staat ook voor humor, als je het over een broodje halfom hebt kan het nog zo goed over 'het kan vriezen en het kan dooien' gaan. Bart Chabot schreef ooit een boek dat 'Broodje Halfom' heette en dat enerzijds verwees naar zijn goede vriend Herman Brood, maar de titel van het boek gaf ook een knipoog naar de humor die Herman had en waar het boek over ging. Halfom kun je uitleggen als 'het kan die ene kant op, maar net zo goed die andere kant'. Joden zeggen over (nog) niet opgehelderde kwesties wel eens 'het is een broodje halfom'.
Joodse humor, wie kent het niet? Ergens in de oudheid heeft een Jood het broodje lever/ pekelvlees de naam halfom gegeven. Reeds rond 1850 verkochten Amsterdamse broodjeszaken een broodje halfom, meestal werden deze zaken door Joden gedreven. Dat verklaart dus ook weer wat.

De traditie leeft voort
Ik zei al, bij van Dobben is een broodje halfom al jaren een hit. Maar om bewijs te vinden dat Joden een broodje halfom niet afwijzen moeten we naar de Scheldestraat 45 in Amsterdam Zuid. Daar zit al meer dan 30 jaar broodjezaak Sal Meijer. Hier staat het broodje halfom al vanaf de opening van deze zaak op het menu.
Het is dus zaak dat de vleeswaren van de koe komen en volgens Joodse tradities zijn geslacht. Een keuken, restaurant of broodjeszaak dat onder toezicht staat van het Rabbinaat mag een broodje halfom verkopen en zich toch een Joodse zaak noemen. Je zult dan altijd de toevoeging ORT aantreffen achter de naam van de zaak.
ORT staat voor 'Onder Rabbinaal Toezicht'.

Het vlees moet eventueel van een slager komen die eveneens ORT mag voeren ten teken dat hij kosjer (kosher) vlees verkoopt.

Kasjroet
Joden die kosher willen eten houden zich aan een aantal wetten die samen komen in de Kasjroet. Ik ga niet alles opnoemen maar enkele van de bepalingen die hierin staan zijn:
Het verbod melk en vlees, samen te koken of te nuttigen. Een broodje halfom bij een Joodse broodjeszaak zal dan ook altijd zonder boter zijn. De koe, schaap, geit, ree en hert zijn kosher, die kunnen gegeten worden maar paard, varken, haas en konijn niet. Bij vogels geldt dat kip, gans en eend wel kosher voedsel zijn, maar zwaan, en reiger niet.
Van de vissen eet men ansjovis, baars, kabeljauw, haring en snoek, maar paling, kaviaar en zeewolf juist niet.

Vlees dat afkomstig is van koshere dieren maar niet kosher is geslacht is verboden.

Dit verklaart dus dat een broodje halfom wel degelijk door Joden gegeten mag worden. Het broodje halfom gaat dus eeuwen terug, de Joodse broodjeszaken verkochten het al rond 1850 en Sal Meijer verkoopt het nog altijd en die staat onder Rabbinaal toezicht.

Dus...
Het is halfom omdat het half het een en half het ander is, bovendien staat 'halfom' voor Joodse humor en 'het kan alle kanten uit'. Het is een typisch Amsterdams broodje omdat het voor het eerst is opgedoken in Mokum en het is Joods omdat het de Joodse eigenaren van Amsterdamse broodjeszaken waren die het broodje 'op de kaart' zetten.

Een broodje halfom wordt ook wel een 'broodje Amsterdam' genoemd.

Weetje
De uitdrukking 'is dat wel kosjer?' heeft een diepere betekenis dan je zo op het eerste gezicht zou denken. Als je aan een Jood vraagt of iets kosjer is kan hij niet zeggen dat dat wel of niet zo is als hij dat niet zeker weet. Maar stel dat een Jood bij je eet en hij krijgt iets waar hij over twijfelt en jij zegt niet wat het is dan kan hij uit beleefdheid zijn mond houden en opeten wat je hem aanbiedt.
Maar als je zegt dat er varkensvlees in zit of hij vraagt het en je geeft eerlijk antwoord dan zal hij het niet opeten. 'Wat niet weet want niet deert' zei mijn oma altijd, ik snap nu waar dat vandaan komt.

Anekdote
Ik had een keer iemand te eten die Joods was, nu is dat niet zo bijzonder hoewel ik zelf niet Joods ben. Ik maak liever geen eten met varkensvlees en drink zelden melk maar dat heeft niets met de Kasjroet te maken. Ik realiseerde me dat rundergehakt niet uit puur rundergehakt hoeft te bestaan. Als het aan de wettelijke eisen voldoet kan er voor enkele procenten varkensvlees in zitten.
Toen we aan tafel zaten vroeg mijn gaste of het varkensgehakt was, ik zei 'nee', me gelijk realiserend dat dat niet helemaal zo zeker was. Ik zei dat en toen zei ze: "dan maakt het niet uit, als ik dan nu varkensvlees eet en jij weet het niet zeker kan ik het ook niet weten". Lekker praktisch. Maar ik dronk toen nog melk bij mijn eten, die was ik echter vergeten te pakken, ik vroeg mijn gaste of zij de melk uit de ijskast wilde halen maar dat deed ze niet.
Vlees en melk worden in de Joodse keuken gescheiden bewaard, en kijk, dan weet je dus dat je niet aan de voorschriften van de Joodse keuken voldoet, dus pakte ze de melk niet. Ik vond dat eigenlijk wel mooi.

Amsterdamse broodjeszaken top25!

Meer Amsterdamse producten? KLIK HIER

Broodje Bal

Een van de warme hapjes die je nog wel eens op een potje vuur ziet staan in een Amsterdams café is de bal gehakt. Lekker met mosterd of op zijn Amsterdams; met mayonaise.

Maar zelf maken is, vind ik, altijd nog het lekkerste omdat je ze dan niet verser kunt krijgen en precies op jouw smaak. Ook gebruiken de meeste koks roomboter wat ik teveel smaak vindt geven aan de bal en verkies ik rundergehakt (boven half om half) omdat ik niet zo gek op varkensvlees ben.

>>> ...Recept Broodje Mokumse Bal Gehakt...